Mirza Meryemhan Dîvânı

Mirza Meryemhan (Hânî), 1884 yılında Hokand yakınlarındaki Oyimçakakir köyünde, soyu seyyidlere dayanan entelektüel bir ailede doğmuştur. Babası Ubeydullahan, annesi Mesturebanu'dur. Ailenin kökeni, 19. asır başlarındaki Kokand Hanları Ömerhan ve Muhammed Alihan sarayında kazaskerlik ve hâfız-i kütüblük yapan şairler Mirza Kalender (Muşrif) ve Mirza Eyyüb (Behçet)'e dayanmaktadır.

Tam adı kaynaklarda ve kan bağı olan aile efradının teyidiyle Mirza Meryemhan'dır. Mirza, ceddinin Hanlıklar döneminde sarayda icra ettiği mühim görevlerden; soyadının bir parçası olan “Han/Xon” ise peygamber ailesine olan akrabalığına hürmeten alınmış bir unvandır. Meryemhan daha sonra soyadı kanunu çıkınca “Kitobdorova” soyadını almış ama bu bilgi sadece hüviyetinde kalmış; kullanım yaygınlığı kazanmamıştır. Hânî ise Mirza Meryemhan'ın eserlerinde kullandığı edebî mahlasıdır, zamanla isminin bir parçası hâline gelmiş ve Mirza Meryemhan Hânî kullanımı oluşmuştur.

Edebî bir muhitte, aristokrat bir ailede doğan ve büyüyen Hânî'nin formal eğitimi hakkında müstakil bir bilgi yoktur. Dîvân'ında konu başlarında açıklama için kullandığı ağdâlı dilden, ayetlere verdiği referans ve göndermelerden yazdığı Farsça şiirlerden Arapça ve Farsça bildiği anlaşılmaktadır.

Doğumundan evliliğine kadar olan dönem hakkında ayrıntılı bilgi sahibi değiliz. Hânî, çok genç olduğunu tahmin ettiğimiz bir yaşta İsfara'nın Şortang köyünde ikamet eden amcaoğlu Mirza Valihan ile evlenmiş ve bu evlilikten çocukları olmuştur. Mirza Valihan, ticaret ve çifçilikle meşgul olmaktadır. Bir süre sonra Hânî ile aralarında oluşan meşrep ve mizaç farkından dolayı ayrılmışlardır. Hânî daha sonra bulunduğu muhitin önde gelen tarikat liderlerinden biri olan İşanbuva adlı biri ile evlenir. Bu evlilikten de çocukları olur.

Hânî, hayatın akışı içinde yaşadığı toplumun aşk, eğitim, okul, vefat, gurbet, hasret, savaş, askerlik, seferberlik gibi birçok konusuna temas eden şiirler kaleme almış ve bunları Dîvân'ında cem etmiştir.

1957 yılında 73 yaşında yeğeni Rahimahan, Rahimahan'ın torunu Hamidhan ve birkaç yakını ile hac niyetiyle çıkmış olduğu yolculuk, hayatının en önemli ve en zor kararıdır. Geri dönmeyi bir nevi manevi kusur sayan Mirza Meryemhan, Tacikistan sınırlarında hasret ve binbir zorlukla yaşamayı kabul etmiş; evlat, akraba, dost ve vatan hasretiyle yanıp tutuşmuştur. Bu yolculuk; soğuk savaş yıllarındaki sıkıyönetim, istibdat ve keyfî ideolojik yasaklar dönemine denk gelmektedir. Hacca gidemeyen geri de dönemeyen Mirza Meryemhan son isteğine kavuşamadan 1967 yılı 18 Aralık Pazartesi günü Ramazan ayı, iftar vakti Korgontepe vilayeti, Cillikol ilçesi Uzunevliya köyünde vefat etmiştir. Hâlihazırda Tacikistan, Hatlon (eski Korgantepe) ili, Ciliköl ilçesi, Namuna köyü, İmam Zeynü'l Abidin Külliyesi içinde metfundur.